بازسازی ساختمان مهمان سرای ذوب آهن

معماری پایدار در بازسازی ساختمان مهمان سرای ذوب آهن و تبدیل آن به دفتر اداری دو دفتر هارمونی و چوبشار

کرج 1392 – گروه هارمونی

این پروژه مربوط به بازسازی ساختمان با عنوان «مهمان سرای کارخانه ی ذوب آهن» می باشد که محل اسکان مهندسین آلمانی بود. این بنا و سایر قسمت های کارخانه پیش از جنگ جهانی دوم و در سال 1318 احداث شد. محل فعلی اولین کارخانه ذوب آهن ایران در کرج، بلوار ذوب آهن، منطقه ی شیخ آباد، ضلع جنوبی میدان استاندارد قرار دارد، در حالی که اصل کارخانه در تاریخ 3 مرداد 1386 با شماره ثبت 19171 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 اسکلت و بنای اصلی پروژه توسط آلمان ها و در دوره ی پهلوی اول به اجرا رسید ولی بعدها و پس از توقف احداث کارخانه مدتی به فراموشی سپرده شد. سالها بعد بازسازی ساختمان به صورت مختصری انجام شد و روی دیوارهای آجری آن مجددا با گچ پوشیده شد و به اسکان کارمندان شاغل در ذوب آهن اختصاص یافت.

در سال 1391 مجموعه ی شرکت های هارمونی و چوبشار تصمیم به بازسازی ساختمان و تبدیل این بنا به دفتر اداری جدید شرکت های خود گرفته و عملیات بازسازی را از سر گرفتند.

چالش های طراحی

1. حفظ  ساختمان به جا مانده از سال 1318 و ایجاد فضاهای با دکوراسیون اداری امروزی در آن
2. تعهد گروه طراحی در قبال پایبندی به بافت شاخص منطقه
3. بازیافت و استفاده مجدد از مواد و مصالح بناهای موجود؛ از جمله استفاده از آجرهای به جا مانده از تخریب ساختمان مجاور و ساندویچ پنل های موجود از ساخت سوله ی مجاور بنا
4. تعهد گروه معماری به کارفرما برای استفاده مجدد از تمامی مبلمان اداری مربوط به دفاتر قبلی چوبشار و هارمونی
5. ایجاد فضای اداری متناسب با نیازهای امروز دو شرکت به شکلی جداگانه و با هویتهای سازمانی کاملا مجزا
6. ایجاد فضاهای نوین اداری بر اساس فرهنگ رفتاری جدید

کانسپت های طراحی

یکی از چالش های پیش رو در بازسازی ساختمان ، بازگرداندن هویت از دست رفته ی آن بود به گونه ای که با اتمسفر اداری جدید نیز هماهنگ باش؛ بازسازی غیر اصولی اعمال شده در سال های قبل، هویت آن را مبهم ساخته و تشخیص بنا از یک ساختمان معمولی و جدید ولی فرسوده را ناممکن می نمود. در اینجا به باطن بنای تاریخی توجه شد، نه ظاهر آن، و امکان ایجاد چیدمان های دکوراسیون داخلی مدرن در عین داشتن فضایی با حس کاملا اصیل ممکن گشت.

در نزدیکی پروژه ساختمان مشابهی به تازگی تخریب شده بود و آجرهای قدیمی ولی سالم بسیاری از این جریان به جا مانده بود؛ مصالحی متعلق به زمان جنگ جهانی دوم و بسیار شیه به آجرهای پوششی ساختمان پروژه. آجرهای قدیمی به عنوان مصالح جدید برای بخش های الحاقی به کار رفتند که این اقدام موجب بازیافت مصالح، صرفه جویی در زمان، انرژی و مصالح و هزینه های حمل و نقل مصالح به سایت پروژه و نیز کمک به محیط زیست شد. رنگ و بافت زیبا و منحصر به فرد آجرها هویت و روح مفقود ساختمان را به آن بازگرداند و در ضمن موجب پیوستگی آن با محیط گشت؛ آجرهایی با رنگ های متفاوت و قدمتی بیش از 70 سال که شاهد رویدادها و تاریخ منطقه بوده اند.

مراحل بازسازی ساختمان

متاسفانه با وجود پیشینه غنی و قابل توجه ساختمان، نگهداری مناسبی از آن به عمل نیامده و برای مدت طولانی به دست فراموشی سپرده شده بود و حتا بازسازی جزئی بعدی نیز به طور غیر اصولی روی آن اجرا شد که در پی این سهل انگاری، جداره های با ارزش قدیمی با گچ پوشانده شدند تا برای اسکان کارمندان شاغل ذوب آهن مناسب باشد. در اثر چنین تغییراتی در معماری و دکوراسیون داخلی بنا هویت اصلی ساختمان از بین رفت، چنان که ساختمان قدیمی، دیگر تفاوتی با یک بنای مخروبه نداشت. با این وجود تصمیم به حفظ کامل بنای قدیمی گرفته شد و تغییرات معماری جدید با الحاق فضاهای جدید صورت گرفت نه با تخریب بنای قدیمی.

ساختمان قدیمی شامل طبقه ی همکف و بخش زیرزمین بود که طبقه ی همکف دو تراس جداگانه و مرتبط با فضای اصلی داشت. زیرزمین کم نور و غیر قابل استفاده تشخیص داده شد و برای جای گذاری تاسیسات و به عنوان انبار لحاظ شد. از آنجا که طبقه ی همکف برای نیازهای کارفرما کافی نبود، دو تراس همکف به ساختمان اصلی الحاق و طبقه ای دیگر به بنا افزوده شد. باکس پلکان از خارج به ساختمان الحاق شد تا ارتباط میان دو طبقه را برقرار کند. فضای شرکت های هارمونی و چوبشار به طور کامل از یکدیگر جدا و هر یک دارای مسیرهای دسترسی مجزا از بیرون شدند؛ شرکت هارمونی در طبقه ی همکف و شرکت چوبشار در قسمت جداگانه ای از ضلع جنوبی طبقه ی همکف جای گرفت.

سازه و تاسیسات

سازه ی اولیه بنا توسط آلمان ها اجرا شده که تلفیقی از دیوار باربر، فونداسیون، دیوارهای بتنی و بخشهایی به صورت طاق ضربی بود. طی محاسبات مشخص شد که با وجود قدمت طولانی بنا، سازه ی اصلی سالم و قابل استفاده بود و حتی از استانداردهای زمان خود برای ساختمان مسکونی یک طبقه نیز فراتر است. به این ترتیب قسمت های طاق ضربی بازسازی و تقویت شدند و اتصالات بنا مورد بازبینی قرار گرفتند. طبقه ی دوم نیز با سازه ای سبک به طبقه ی اول الحاق شد تا اسکلت اصلی، تحمل بار آن را داشته باشد.

تاسیسات قبلی بنا مربوط به سال 1318 و بسیار ابتدایی بود. سیستم گرمایشی بخاری نفتی بود و سیستم سرمایشی هم وجود نداشت. تاسیسات جدید در قالب احداث موتورخانه ی مرکزی در زیرزمین و کانال کشی برای کولر آبی لحاظ شد و به این ترتیب از شوفاژ (حرارت مرکزی) برای گرمایش و از کولر آبی -و در قسمت هایی که امکان کانال کشی وجود نداشت، از اسپیلت- برای سرمایش استفاده شد.

معماری بازیافتی

از جمله کانسپت هایی که در جریان کار همواره مورد توجه بوده، استفاده ی مجدد از امکانات موجود و بازیافت مصالح و وسایل در دسترس می باشد. استفاده از آجرهای قدیمی موجود در سایت –چنان که پیشتر توضیح داده شد- برای ساخت بدنه ی اصلی و جدا کننده های داخلی قسمت های الحاقی، علاوه بر کاربرد هویت بخش خود، مسائل مرتبط به بازیافت و استفاده ی مجدد از مصالح معماری را نیز مورد توجه قرار می داد.

برای پوشاندن دیواره های خارجی و سقف جدید و همچنین پوشاندن باکس پلکان هم از ساندویچ پانل های موجود در سایت استفاده شد که اینها نیز از احداث سوله ی مجاور به جا مانده و بی استفاده رها شده بودند.

با درخواست کارفرما مبنی بر استفاده از مبلمان و اثاثیه ی موجود در انبار شرکت های هارمونی و چوبشار، تمامی این وسایل وارد روند بازیافت شدند. از آنجا که دکوراسیون اداری دفتر قبلی شرکت هارمونی به رنگ تیره بود و روکش مبلمان و صندلی ها فرسوده شده و با دکوراسیون داخلی جدید هماهنگ نبود، تمامی مبلمان، میزها و اثاثیه از مشکی به رنگ سفید در آمده و همه ی روکش ها با پارچه و چرم های رنگین جایگزین شدند تا مجددا مورد استفاده قرار بگیرند. در مجموع حدود 95% از قسمت های الحاقی و جدید ساختمان از مواد بازیافتی ساخته شده و تنها سرامیک کف برخی از قسمت ها ، درها و پنجره های جدید مشمول مصالح بازیافتی نیستند که از این نظر می توان این را یک "ساختمان سبز" نامید.

طراحی در تعامل با کاربران

هر کدام از ما تا زمان بازنشستگی بیش از 68000 ساعت زمان را در دفتر کار خود سپری می کنیم. این کثرت ساعت های کاری گویای اهمیت نیازها و خواسته های کارمندان از محیط کار است؛ محیطی که اگر فاقد معیارهای استاندارد و مطلوب باشد، گذر زمان را دشوار ساخته و بازده کاربران (کارمندان و مراجعین) را کاهش می دهد. به همین دلیل معماری و دکوراسیون داخلی فضا در تعامل مستقیم با کارمندان دو شرکت که استفاده کنندگان نهایی و اصلی بنا هستند صورت گرفت.

در ابتدا طی مصاحبه با کاربران نیازها تعریف شد و بعد، با بررسی فرم های جابجایی میان واحدها و دیاگرام های ارتباط سازمانی، میزان تعاملات واحدها با یکدیگر مشخص شد. سپس با مشاهده ی رفتار سازمانی و مقایسه آن با دیاگرام های استخراج شده میزان تعاملات میان واحدها با یک معیار عددی بین 1 تا 5 تعیین و به نمودار انتقال یافت. نمودار حاصله هم با نمودار دیگری مبنی بر میزان تعاملات پرتعداد هر کدام از واحدها و در صد وزنی سطح بندی تعاملات آنها مورد مقایسه قرار گرفت تا در نهایت، بهترین ارتباطات ممکن میان واحدها از طریق محاسبات روی نمودارها به دست آید. در پایان این ارتباط های فضایی به دو قطب اصلی تعاملی تقسیم شد: یک قطب در طبقه ی همکف واقع شد و با یک درِ جداگانه به خارج ساختمان ارتباط پیدا کرد.

پس از جانمایی فضاها بر اساس نیازهای کارکنان، هر یک از افراد در طراحی دکوراسیون داخلی –انتخاب رنگ واحدها و تابلوهای متعلق به دفتر خود- مشارکت یافتند. برای قسمت شرکت چوبشار، رنگ سبز که رنگ سازمانی این شرکت بوده انتخاب شد و قسمت هارمونی با لوگوی این شرکت، رنگ قرمز و تابلوهای مورد علاقه ی کارکنان تزئین شد. در این طراحی هر کارمند به عنوان فردی با سلایق و علایق متفاوت و منحصر به فرد در نظر گرفته شد که قادر بوده تا حد زیادی تعیین کننده فضای کاری مطلوب خود باشد.

بازنگری محیط اداری

در روند طراحی و بازسازی ساختمان پروژه، تلاش بر آن بود تا دفتر اداری هر دو شرکت –تا حد امکان و با وجود محدودیت ها- با روندهای مدرن هماهنگ شود و با ایجاد بعضی از فضاهای جدید که قبلا کمتر در محیط ها و دکوراسیون اداری تجربه شده، حرکتی به سمت فرهنگ سازی محیط های اداری زنده آغاز شود. ثمره ی این تحولات، تغییر محیط کار از فضای سرد و بی روح به فضای کاری زنده و با نشاط بوده است. سپری کردن ساعات طولانی در محیط کار سبب پیدایش فضاهای چند منظوره و انعطاف پذیر شده است. در محیط دکوراسیون داخلی اداری پروژه جدید هم خلق فضاهایی مناسب برای ارتباط و تعامل کارکنان با یکدیگر مد نظر بود، به طوری که حتی پیش بینی طراحی وساخت پارک هایی برای تعاملات بین افراد در نظر گرفته شد. در طراحی دکوراسیون داخلی این پروژه مبلمان اداری از انواع گوناگون انتخاب شد تا هر فرد در طول روز بتواند بارها جای خود را تغییر داده و با سایر همکاران خود در ارتباط باشد. استفاده از لپ تاپ ها –علاوه بر کامپیوترها- نیز در راستای همین هدف و گاه رفتن به گوشه ای دنج و کار در محیطی آرام بود. همچنین ایده های رایج و قدیمی محیط کار مانند "کنترل، نظارت و استانداردسازی" کنار گذاشته و "فضای کاری سیال و منعطف" جایگزین آن شد.

ارزش های مورد توجه در فضای کاری جدید عبارت بودند از: تنوع، قابلیت جابجایی، تبدیل و تحول و تعامل اجتماعی؛ و در این راستا تغییراتی در فضای واحدها اعمال شد: میزهای متداول اداری به سمت دیوارها و عموما به پنجره ها منتقل شد تا فضای میانی واحدها برای میزهای چند نفره و فضاهای تعامل باز شود. حالا هر کارمند در طول روز می تواند به میل خود روی هر کدام از میزهای رو به دیوار و معمولی، میزهای تعاملی در وسط، میزهای تک نفره ی سالن ها یا مجموعه ی مبلمان (پارک) مستقر شود. همچنین میزهای وسط می تواند برای جلسات داخلی واحدها مورد استفاده قرار بگیرند. در طبقه ی همکف به دلیل مشخص بودن طرح فضا از قبل، شاهد اجزای کوچکتری هستیم ولی در تراس بزرگ الحاقی و طبقه ی اول، تمرکز بر ایجاد فضاهایی باز، شفاف و سیال بوده است.

از تنه ی درختان به عنوان جداکننده های فضا استفاده شده تا علاوه بر حفظ ارتباط بصری و شفافیت فضا، جلوه ای از حضور طبیعت در محیط کار نیز باشد. همچنین پاسیو ها و گیاهان و درختچه های طبیعی در فضای داخلی تعبیه شد که حضور و رشد آنها جلوه ای از زندگی در محیط کار را نشان می دهد.

فضاهای اداری پروژه بر اساس تامین راحتی و علاقه به محیط کار و افزایش تعلق خاطر و وفاداری کارکنان به محیط کار شکل گرفت تا در ارتقای بهره وری و رضایت افراد مفید و موثر باشد زیرا به هرحال این روح حاکم بر فضای اداری است که اتحاد و همبستگی کارمندان را به دنبال دارد، و موجب شکل گیری هویت سازمانی برای هر دو شرکت خواهد بود.

منبع:فصلنامه هنر معماری به نقل از سایت دکوراسیون داخلی شاه توت